W Polsce jedynym aktem prawnym, który umożliwia ubieganie się o odszkodowanie oraz zadośćuczynienie za represje związane z „działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego”, jest ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych. Często nazywana jest Ustawą Lutową. Jej celem jest przywrócenie sprawiedliwości osobom niesłusznie skazanym lub represjonowanym w latach 1944–1989 przez organy ścigania i sądy działające w ramach systemu komunistycznego.
Zgodnie z przepisami tej ustawy, osoby poszkodowane, a także – w razie ich śmierci – ich najbliżsi (małżonek, dzieci, rodzice), mogą wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie nieważności orzeczenia oraz żądać od Skarbu Państwa odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Kto może się ubiegać?
Prawo do odszkodowania przysługuje:
- osobom, wobec których wydano wyrok karny lub zastosowano inne represje, z powodu ich działań na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego;
- osobom internowanym w czasie stanu wojennego;
- osobom powołanym do służby wojskowej w celach represyjnych w latach 1982–1983;
- dzieciom kobiet, które w czasie ciąży lub po porodzie przebywały w więzieniach lub innych miejscach odosobnienia;
- członkom rodziny zmarłej osoby represjonowanej, o ile stwierdzono nieważność wydanego wobec niej orzeczenia.
To właśnie te grupy mogą ubiegać się o zadośćuczynienie i odszkodowanie – pod warunkiem spełnienia określonych warunków proceduralnych.
Jak uzyskać odszkodowanie wojenne? Krok po kroku
- Stwierdzenie nieważności orzeczenia
Pierwszym krokiem, bez którego nie jest możliwe dochodzenie roszczeń, jest stwierdzenie nieważności wyroku lub innego aktu represyjnego. Wniosek o stwierdzenie nieważności może złożyć:
- osoba represjonowana;
- członek rodziny (np. małżonek, dziecko, rodzic), jeśli represjonowany już nie żyje;
- prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich lub organizacja zrzeszająca osoby represjonowane.
Wniosek kieruje się do sądu okręgowego (lub wojskowego sądu okręgowego), który byłby właściwy do rozpoznania sprawy według stanu prawnego z dnia wejścia ustawy w życie. W przypadku wątpliwości – sprawą zajmuje się Sąd Okręgowy Warszawa-Praga lub Wojskowy Sąd Okręgowy w Warszawie.
- Postanowienie sądu i pouczenie o prawie do roszczeń
Jeśli sąd uzna orzeczenie za nieważne, automatycznie zostaje ono potraktowane jako uniewinnienie, a sąd poucza uprawnionych o możliwości ubiegania się o odszkodowanie wojenne i zadośćuczynienie.
- Złożenie wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie
Po stwierdzeniu nieważności wyroku, osoba represjonowana lub jej bliscy mogą złożyć osobny wniosek do tego samego sądu, w którym zapadło postanowienie o unieważnieniu. Należy to zrobić w terminie 10 lat od daty uprawomocnienia się orzeczenia.
We wniosku należy:
- określić kwotę roszczenia (z tytułu szkody majątkowej oraz krzywdy);
- opisać charakter i skutki represji;
- dołączyć dokumenty potwierdzające szkodę i cierpienia (np. zaświadczenia lekarskie, dokumenty urzędowe, oświadczenia świadków).
Co przysługuje uprawnionym?
Osoby, wobec których stwierdzono nieważność orzeczenia, mogą ubiegać się o:
- odszkodowanie – za konkretne straty majątkowe (np. utracone wynagrodzenie, mienie, dochody);
- zadośćuczynienie – za doznaną krzywdę psychiczną, fizyczną lub moralną;
- zwrot mienia – jeśli w wyniku represji doszło do jego przepadku lub konfiskaty;
- pokrycie kosztów symbolicznego upamiętnienia, jeśli represje doprowadziły do śmierci osoby, której dotyczyło unieważnione orzeczenie.
Niektóre roszczenia – w przypadku najcięższych represji – nie ulegają przedawnieniu, co oznacza, że można o nie wystąpić niezależnie od czasu, jaki upłynął od wydarzeń.
Uwagi końcowe
Jeśli zastanawiasz się, jak uzyskać odszkodowanie wojenne dla siebie lub członka rodziny, który został skrzywdzony przez ówczesne władze za „działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego”, najważniejsze jest ustalenie, czy wydano wobec tej osoby orzeczenie lub decyzję represyjną. Bez unieważnienia takiego aktu prawnego, nie można skutecznie ubiegać się o rekompensatę.
Warto również pamiętać, że uprawnienia przysługują nie tylko bezpośrednio poszkodowanym, ale także – w przypadku ich śmierci – ich bliskim, co otwiera możliwość odzyskania sprawiedliwości nawet po wielu latach.
Dzięki Ustawie Lutowej możliwe jest przywrócenie dobrego imienia osobom niesłusznie represjonowanym oraz uzyskanie należnego zadośćuczynienia. Kluczowe jest jednak poznanie swoich praw i podjęcie odpowiednich kroków przed upływem terminów określonych w przepisach.
